Gözüme Takılanlar

Geldik Arabistan’a. Şimdi ne desem, nasıl desem, bu ülkeyi nasıl güzel anılarla anlatsam bilemiyorum. Bu giriş bile sizlere Suudi Arabistan deneyimlerim için neler hissettiğim hakkında ipucu vermeli. Arabistan’a gidenler sadece iki amaçla gidiyor diyebiliriz. Ya dini ziyaretler ya da iş. Zira bu ikisi dışında herhangi bir gitme sebebi barındıran bir memleket değil. Hadi bir de, varsa akraba ziyareti sebep olabilir ama bu durumda benim gözümde yarı Arabistanlı sayılırsınız ve bizden değilsiniz demektir.

Benim tüm ziyaretlerim iş amaçlıydı ve gözlemlerim bu bağlamda yapıldı. Umre veya Hac amaçlı giden kişilerle konuştuğumda ise, ya seyahat amaçlarından kaynaklanan ruhani haller ya da tur organizasyonun rotası ve rutini nedeni ile benden pek farklı hisler ve gözlemlerle döndüklerini duyuyorum. En objektif olanları bile benimle aynı şeyleri görmelerine rağmen “Ama olsun, çoooook güzeldi herşey” diyerek bitiriyor. 2 yılda 5 kere gittiğim bu sıcak ülke hakkındaki görüşlerimi, ilk dört ziyaretim ve son sefer olarak iki ayrı gruba ayırabiliriz. Hani son sefer olmasa eminim çok daha sevimli şeyler yazacaktım ama kendileri kaşındılar.

İlk İzlenimler

İlk seyahatimi Suudi Havayolları ile yaptım. Uçağın 5’de 4’ü ihrama bürünmüş umre yolcularından oluşuyordu. İhram üzerinde hiçbir dikiş bulunmayan, beyaz, havlu dokusunda, umre ve hac ibadetlerini yerine getiren erkek müminlerin giydiği kıyafet. Genelde iki parça büyük havlu gibi düşünebilirsiniz. Birini belinize sarıyorsunuz, diğerini omzunuza. Üzerinde hiç dikiş bulunmaması gerektiğinden havlunun kenarlarından iplikler sürekli dökülüyor. Dikiş bulunmaması kefenle sembolik bir bağ kurulması için koyulmuş bir kural sanırım. Ayakkabıda da dikiş olmaması gerektiği için genelde plastik ve geçmeli bir sistemle tek parça duran terlikler giyiliyor. Biraz tartışmalı veya muallak bir konu olsa da bana söylenen bu kıyafeti Cidde’ye varmadan kendi ülkenizde giymeniz gerekiyormuş. (Bir kısım insan, normal kıyafetlerle gidip orada da giyinebiliyor). Buraya kadar her şey normal. Yanıma ihramlı bir arkadaş oturdu. Sorun yok. Güzel güzel gittik. Eee anormal olan nedir o zaman derseniz, vardıktan 5 gün sonra öğrendim ki ihram sadece görünen parçalardan oluşuyormuş. Yani o belinize sardığınız havlunun altına bir şey giyilemiyormuş. Önce Araplar benimle dalga geçiyor sandım. Meğer dalga malga geçmiyorlarmış. Onca adam beline sardığı havlunun düşmeyeceğine güvenerek rahat rahat geziyormuş. Aklıma ilk olarak 4 saat beraber uçtuğumuz “donsuz” arkadaş geldi. Bu bilgiyi test etme şansım olmadığı için halen benimle dalga geçilmediğini kabul ederek yazıyorum bu yazıyı. İlk kez Arabistan’a gidiyorum, ilk kez Suudi Havayolları uçağına biniyorum, kafamda sadece duyduklarım ve okuduklarım var, ne ile karşılaşacağımı da bilmiyorum, ondan sürekli etrafıma bakıp kadın var mı, hostesler erkek mi, güvenlik videosunda animasyondaki can yeleğini giyen kadının başı örtülü mü diye görmeye çalışıyorum. Öyle bir merak hali vardı yani. Cevaplar: İlginçtir ki Suudi havayollarında bir tane bayan hostes vardı. Tabi ki Arap değil ama olsun, bayan çalıştırıyor olmaları şaşırttı. Güvenlik anonsu önce bir dua ve Kuran’dan ayetle başlıyor. Duayı takiben gösterilen videodaki herkes erkek, hatta Arap erkeği. Sadece çarpma anında korkup kendi bacaklarına sarılan adam takım elbise kravat takmış. Yoksa bir Arap cool tavrını bozup üzerindeki sivri cisimleri çıkarıp bacaklarına sarılmaz diye düşünmüş olmalılar. Suudi Havayollarında umre dışı hiç bayan yolcu yoktu. Ama diğer uçuşlarımı THY ile yaptım ve birçok bayan yolcu olduğunu gördüm. Hatta birçok Türk olmayan yabancı transit bayan yolcu vardı. İkinci gidişimde kabarık saçlı sarışın bir Avrupalıyı gözüme kestirmiştim. Bakalım inerken nasıl inecek diye görmek istemiştim. Uçak aprona gelince herkes gibi siyah kıyafetini giydi. Siyah başörtüsünü merdivene kadar omzunda tuttu. Uçaktan dışarı adım atarken başını da örttü ve indi. Suudi Havayolları uçağında bir Eddie Murphy filmi oynatıldı. Tabi film özel seçilmiş. Filmde sadece Eddie ve küçük kızı vardı neredeyse. Bir iki sahne dışında pek kadın oyuncu yoktu. Kadın bulunan sahnelerde oyuncuların saçları açıktı. Demek ki o kadar da sıkı değilmiş dedim kendi kendime. Ama bir sahnede Eddie’nin ayrıldığı karısı ile konuşması vardı ki, karısı kapıyı açıyor üstünde bir tshirt var, ama o neee, tshirt bir omzunu açıkta bırakmış. Töbe töbe dedim. Ama Suudiler boş durmamış, hemen o omzu mozaiklemiş, ki abdestimiz bozulmasın. THY dahil, Suudi Arabistan seferlerinde alkollü içki servisi yapılamıyor.

İnsanlar

Bu başlığı Suudiler, Kadınlar ve İnsanlar diye üç alt başlığa ayırmam gerekli. Bu cümlenin üzerine Suudiler veya kadınlar insan değil mi diyeceksiniz. Önce okuyun sonra bu soruya siz cevap verin.

Suudiler

Suudi Arabistan’da bir Suudi görme şansınız, çölde kutup ayısı görme şansınızdan biraz daha fazla. Ama sadece “biraz” fazla. İlk önce Araplarla Suudileri ayırmayı öğrenmelisiniz. Arap dediğinizde Yemenlisi de Arap, Ummanlısı da Arap, Suriyelisi de Arap. Ama Suudi dediğinizde ise sadece Arapsınız demek değil, özel bir kavminden geliyorsunuz demek. Bu nedenle sadece Suudiler Suudi Arabistan vatandaşı olabiliyor. Diyelim ki 3 nesildir bu ülkede doğup yaşıyorsun, hatta hayat boyu yurtdışına çıkmamış hep bu ülkede yaşamışsın, yine de Suudi pasaportu alamıyorsun. Her iki yılda bir vize alman gerekiyor. Bu vatandaş olamama durumuna bir Suudi ile evlenmek, mal mülk sahibi olmak, çocuk doğurmak gibi olaylar da çözüm değil. Kısaca “Ancak Suudi doğulur, sonradan olunmaz” kuralı geçerli. Suudi’ler kendilerini sadece diğer Araplardan değil, diğer tüm milletlerden üstün görüyorlar. Üstün görmek dediğim sadece öyle bir his değil, üstün olduklarına o kadar eminler ki, direkt söylemeleri haricinde her hallerinden anlıyorsunuz. Bir Suudi’yi başka bir Arap’tan ayırmanın en kolay yolu kıyafetine bakmak değil yürüyüşüne bakmaktır. Çünkü hemen hemen tüm Araplar aynı beyaz entariyi giyiyor. Ama tüm dünya bana hizmet etmek için yaratılmıştır edasıyla yürüyenler Suudi, bunun dışında kalanlar ise sadece Arap’tır. Bu anlattıklarımla durumun ciddiyetini tam olarak anladığınız konusunda şüphelerim var. O nedenle en baştan, detaylı anlatayım. Bir Suudi, kendisinin Allah tarafından seçilmiş insan olduğunu düşünüyor. Ve günlük yaşamlarında da gördükleri her şey bu düşüncesini doğruluyor. Kendisi dünyadaki en kutsal bölgede yaşıyor ve bütün dünya kendi yaşadığı yerde ibadet için sıra beklemek zorunda. Peygamber bunca kavim varken kendi kavminden çıkmış. Allah kendilerine bütün dünyadaki en önemli kaynağı hediye etmiş, bastıkları toprağın altını petrolle doldurmuş. Hiçbir şekilde çalışmasına gerek yok çünkü devlet zaten para veriyor ki buna bile gerek yok çünkü zaten aileden zengin. Bildiği, gördüğü tüm milletler sadece kendine hizmet için yaşıyor, çünkü etrafındaki herkes ona öyle davranıyor. Kendisine anlatılan her şeyde bu algısını desteklediği için bir Suudi kendisini çok ayrıcalıklı ve tanrı tarafından seçilmiş olarak görüyor. Suudi’ler pratikte çalışmıyorlar. Arap şirketlerin sahipleri her zaman bir Suudi. Şirketin CEO’su ya İngiliz ya da Amerikalı. Bu iki milleti diğer batılılara göre biraz daha çok tutuyorlar. Orta kademe yöneticiler genelde Avrupalı. Mühendisler Alman, İtalyan bazen Türk. Fabrikada çalışanlar ise Hintli, Filipinli, Yemenli, Filistinli, Ummanlı. Toplumdaki güç mesafesi o kadar yüksek ki, ast üst arasında çok kuvvetli bir otoriter yapı var. Hele bu Suudi patron seviyesine çıkınca ilişki dengesi Amerikalı CEO’yu bir yüzbaşı, Suudi patronu bir general rütbesindeymiş gibi davrandırıyor. Patronlar yılda bir bilemedin iki kere gelip şirketlerini denetliyormuş. Bana anlatılan şöyle bir hikaye var. Bir Suudi, bir otel yaptırılmasını emrediyor. Plan, proje derken 45 katlı otelin temel atma töreni zamanı geliyor. Patron ilk o zaman arzı endam edip temel atma törenini izliyor. 1 yıl kadar sonra kaba inşaat bitmişken hadi gidip bakayım bizim oğlanlar ne yapmış diyor. Bir geliyor, ne görsün? Kendi 45 katlı otelinin biraz ilerisinde başka bir otel inşaatı. Soruyor “Bu nedir?” diye. Amerikalı CEO kem küm ederek açıklıyor. “Efendim o da xxx oteli olacak. Bizden 2 ay sonra inşaatı başladı”. Patron soruyor, “Kaç katlı olacakmış o?”. CEO: “53 katlı efendim”. Patron bozuluyor. “Benim otelimden daha yüksek yani, hmmm. Benim otelimin 60 katlı olmasını istiyorum” diyor ve limuzinine binerek uzaklaşırken zavallı CEO sadece “Emredersiniz efendim” diyebiliyor. Hemen yönetim kurulu toplanıyor. Naparız, ne ederiz diye tartışıyorlar. Kaba inşaat bitmiş. Temel 45 kata göre hesaplanmış, 15 kat fazlayı kaldırmaz. Patrona bu durumu açıklasak mı falan derken patronu tanıyan aklıselim biri herkesi uyarıyor. “Saçmalamayın, patronu böyle bir ayrıntı için mi rahatsız edeceksiniz? 60 kat istediyse bunu yıkıp baştan 60 katlı yapacaz”. Daha ülkenin dinamiklerini çözememiş birkaç saf Alman “Eeee milyonlarca Euro harcandı, olacak şey mi bu” demişler. Cevap “Patronu 10 milyon euroluk bir detay için rahatsız edemezsiniz. Hepinizi kovar ve 60 katı başkalarına yaptırır” olmuş. Sonuç 45 katı yıkıp sıfırdan 60 katlı oteli yapmışlar. Patron gelmiş açmış. Şimdi karşısında ezilerek sadece ellerini önlerinde kavuşturan Amerikalılara alışık bu adam, tüm dünyanın kendisine hizmet etmek için yaratılmış olduğunu ve kendinin seçilmiş, hatta bir doğum hakkıyla doğmuş biri olduğunu düşünmesinde ne yapsın. Hadi bu patron, diğer Suudi’ler ne alemde diyorsanız, onlarında afiyeti yerinde. Sıradan çalışan bir Suudi vatandaşı istediği zaman, istediği süreyle, sebepsiz işe gitmeme hakkına sahip. Yani bu adam sabah uyandı, “Offff bugün hava çok sıcak, hiç işe gidesim yok” dedi. İşe gitmeyebilir. İki gün üst üstede gitmeyebilir. Beş gün üst üstede gitmeyebilir. 15 gün üst üstede gitmeyebilir. Hadi bu gitmiyor, işvereni de bu vatandaşı arayıp “Hayırdır neden gelmiyorsun” diyemiyor, yaptırım uygulayamıyor. Durum bu olunca doğal olarak kimse Suudi çalıştırmaz olmuş. Kral bu soruna el atmış ve kanunen 100 kişiden daha fazla kişiyi istihdam eden her firma %30 Suudi çalıştırmak zorundadır demiş. Kanuna uyup Suudi çalıştıran şirketlerde her gün 10-20 eksikle iş götürmeye çalışmış. Ama doğa kendi dengesini şöyle bulmuş. 150 kişiye mi ihtiyacınız var? 150 tane Hintli 45 tane de Suudi’yi işe alıyorsunuz. Bu 45 Suudi’ye aman işe gelme ben her ay maaşını yatıracam diyorsunuz. İşveren mutlu, Suudi mutlu, kral mutlu. Hatta bizzat şahit oldum, bu Suudi sözde mühendislerden birinin evde canı sıkılmış sanırım, kalkmış 18 ay sonra işe gelmiş. Adama sen ofiste otur çay iç, kahve iç ama sakın üretim sahasına inme, makinelere dokunma, bozarsın dediler. Suudi’ler son derece kaba ve saygısız insanlar. Misal siz bir markette kasada kuyruktasınız. Bir Suudi geliyor, insanları elleriyle ite ite öne geçiyor ve kasada işini görüp gidiyor. Sıra, kuyruk, yabancı, misafir diye düşünmüyor. Kendisi herkesten öncelikli ve ona göre davranıyor.

Kadınlar

Eminim ki “kadınlar” neden ayrı bir başlık diye hiçbiriniz sormayacaksınız. Dünya üzerinde kadın olmanın daha zor olduğu başka bir ülke yoktur diye düşünüyorum. Kağıt üstünde bile bizim anladığımız anlamda birey yerine koyulmuyorlar. Hemen hiçbir hakları yok. Aslında gözlemlerim, okuduklarımdan biraz farklı. Yine bana söylenen odur ki; Cidde, Mekke ve Medine’deki durum Suudi Arabistan’ın geri kalanından oldukça farklıymış. Başta Mekke olmak üzere dini ziyaretlerin hedefi olan yerlerdeki uygulama Hz. Muhammed döneminden kalma ve o zamanlar kadınların durumu şimdiki gibi değilmiş. Hayatın içinde, toplumla karışan, birlikte ibadet eden bireylermiş. Tüm Suudi Arabistan’da kadınla erkeğin rahat rahat birlikte bulunabildiği tek mekan var, o da Kabe. Mekke ve Medine, Umre ve Hac ziyaretine gelenler nedeni ile biraz esnek. Cidde’de uluslararası iş merkezi olduğu için nispeten daha serbestçe. Ama Riyad ve geri kalan şehirlerde benim okuduğum kurallar hala sıkı sıkı uygulanıyormuş. Önce kendi gözlemlerimi anlatayım arkasından okuduğum veya bana anlatılan birkaç detayı da paylaşmak istiyorum. Ülkedeki temel kural şu sanırım; Erkeklerle kadınlar görüşemez, bir arada bulunamaz. İlk uygulama restoranlarda. Yemek yenen veya kahve içilen her yer bekarlar ve aileler olarak iki ayrı bölümü barındırmak zorunda ve bu iki bölümün girişleri bile tamamen ayrı olmalı. Ben sadece bekarlar bölümünü gördüğüm için aile bölümü nasıl bir yer bilemiyorum. Yemyeşil ovalar, şelaleler mi var yoksa aynı bizim gibi kös kös oturan insanlar mı var orası meçhul. Bu kural o kadar sıkı ki, sadece restoranlar değil küçücük Starbucks’larda da, oturacak yeri bile olmayan McDonald’s larda da aynı ciddiyette uygulanıyor. Bu aile olayının da detayları var. Kim aile, kim değil bilmeniz lazım. Bir kadınla aynı ortamda bulunuyor olmanızın şartları şunlar. Ya da tersinden soralım, bir dişi şu er kişilerle aynı ortamda bulunabilir. Eğer bu erkek kişi babası, kardeşi, kocası, oğlu ise sorun yok. Bunlar dışındaki birisi ile aile kısmına girecekse kendi kocası ve o adamın karısı da aynı mekanda olmak zorunda. Bu son cümleyi açmam gerek ki kurallar ne kadar mantıklı siz de anlayın. Evli bir çift ve bir bekar adam birlikte yemek yiyemez, kahve içemez. Çünkü o bekar adamla, yanında kocası olan kadının bir ilişki kurabilmesi ihtimali var, o nedenle yasak. Ancak bekar adam yanında karısını (veya karılarını) getirirse birlikte aile kısmına girebilirler. Olay bu kadar mantıklı yani. Son ziyaretimde Perşembe akşamı ülkenin en büyük alışveriş merkezine gitme gafletinde bulundum. Meğer Perşembe ve Cumaları içeriye sadece aileler alınıyormuş. Koskoca alışveriş merkezini kadınlar hamamı gibi kapatmışlar. Tabi ki kapıdan döndüm. Bunu görmedim ve görme şansım da yok ama okuduklarım diyor ki bir kadın yanında yukarıda saydığım 4 erkekten biri olmadan sokağa da çıkamaz, alışverişe bile gidemez. Ama ben Cidde’de etrafta tek başlarına dolaşan birçok kadın gördüm. Bu kural biraz esnetilmiş sanırım. Okuduğum yazılara göre diğer şehirlerde özellikle kırsal kesimlerde bu kural hala çok sıkı uygulanıyormuş ve bazı durumlarda bu kural kadınlar için hayati sorunlara yol açabiliyormuş. Ailesi olmayan ve kocası ölmüş kadınlar ülke içinde ciddi sorunmuş. Çünkü babası, kardeşi, kocası veya oğlu olmayan bu kadın sokağa çıkamıyor. Birileri kendisine yiyecek getirmese açlıktan ölecek derecede çevresine bağımlı durumdaymış. Bu kadınların hayatta tek bir amacı kalıyormuş. Geçici nikah yapıp, hamile kalmak bir erkek çocuk doğurmak. Hamile kaldı ve kız çocuk doğdu ise sorun devam ediyor. Evde iki kız oturuyorlar. Sonra tekrar deniyorlar. Ama eğer bir oğlu olursa isterse 1 aylık olsun, o kadın o bebekle tam özgürlüğe sahip bir insan olarak sokağa çıkabiliyor. Çünkü kendisine oğlu eşlik ediyor oluyor. Oğlu 1 aylık ama olsun. 2 santimlik bir et parçası annesinin hayatını kökünden değiştiriyor. Dediğim gibi tüm bu okuduklarımın aksine Cidde’de yanlarında erkek olmadan sokakta yürüyen çok sayıda kadın gördüm.

İnsanlar

Gelelim diğer insanlara. Şehrin güzel diye nitelendirilecek kısımlarında yaşayanlar yine Araplar. Batılı yabancılar veya genel olarak gayrimüslimler compound denilen özel sitelerde yaşıyorlar. Yoksa bu kadar kariyerli İngiliz, Amerikalı, Avrupalı para için bile olsa her şeylerini bırakıp burada yaşayamazlardı. Hadi erkekler çalışıyor, dışarı çıkıyor, iş yerinde sosyalleşiyor ama ailelerinin durumu çok daha zor. Bu feci durumu bir nebze azaltmak için bu compoundlar yapılmış. Compound dedim şey 5 metre yüksekliğinde duvarla çevrilmiş, ortada bir yüzme havuzu etrafına serpiştirilmiş 4-5 tane süper lüks villadan ibaret bir sitecik. Ama bu sitede sadece yabancı aileler yaşayabiliyor ve o yüksek duvarlar içerisinde Suudi Arabistan’a ait hiçbir kural uygulanmıyor. Eşleri çalışan yabancı kadınlar kendi aralarında ve bu duvarlar arasında özgürlüğü hissetmeye çalışıyor. Compoundlar içerisinde şarap, bira, votka yapımı çok yaygınmış. Bu yabancılar kendi yaptıkları alkollü içecekleri rahatça tüketebiliyormuş. Ama compound dışına alkol çıkarmak pek mümkün değil. Alkolün her türlüsü bildiğiniz üzere yasak. Tüketmek veya tüketme amaçlı bulundurmanın cezası nispeten çok büyük değil. Biraz para, biraz kırbaç, biraz hapis, o kadar. Ama alkolü satma amaçlı bulundurmak, satmak, ülkeye sokmak veya genel adıyla alkol kaçakçılığının cezası idam. İdam da Cuma namazından sonra bir meydanda kafanızın kılıçla kesilmesi eylemi ile icra ediliyor. Buna rağmen hala alkol kaçakçılığı var. Bir taksi şoförü bana istersem alkol veya kadın temin edebileceğini söyledi. Ben de teşekkür ettim. İdam lafı açılmışken ilginç bir bilgi vermek isterim. Yukarıda belirttiğim gibi Suudi Arabistan’da idam cezası cuma namazından sonra, bazı belirli meydanlarda suçlunun kafasının kılıçla kesilmesi ile vuku buluyor, tek bir istisna haricinde. O istisna da kafası kesilecek suçlunun kraliyet ailesinden birisi olması durumu. İdam olayı kraliyet ailesi söz konusu olunca biraz değişiyor. Öyle sandığınız gibi af falan değil. Eğer soylu biri idam edilecekse kafası normal bir kılıçla değil som altından bir kılıçla kesiliyor. 🙂 Ne kadar güzel değil mi? Gayrimüslim yabancılar dışında kalan orta-üst sınıf diye nitelendirebileceğiniz insanlar yine Arap. Gözüme çarpan iyi durumdaki Arapların çoğu Yemenli. Cidde geceleri beklenmeyecek kadar canlı. Kızıldeniz kıyısında aileler veya erkek grupları kendi çaplarında eğleniyor. Yaptıkları şey bir halıyı kaldırıma koyup üzerinde çay içmek. Bu bir adam, 3-4 kadın, 10 kadar çocuktan oluşan bir grupta olabiliyor, 30 yaş altında ele ele tutuşan yeni evli bir çift te olabiliyor ama genelde 7-8 kadar orta yaş üstü erkek oluyor. İlginçtir en az dört beş defa bu 7-8 kadar orta yaş üstü erkek grubu yanlarından geçerken bizi de çay içmeye davet etti. Bu insanlar hiç beklemediğiniz bir anda, birden çok sıcak kanlı da davranıp sizi şaşırtabiliyorlar. İlk gördüğümde hiç alakasız bir kaldırımın ortasına halıyı serip oturan insanlar garip gelmişti ama şehirde bir park, yeşillik, çimen olmadığını düşününce çok da anormal gelmemeye başlıyor. Çünkü o kaldırım dışındaki alanlar bildiğin toprak. Üzerinde bir bitki örtüsü olmadığı için de alabildiğine tozlu bir toprak. Gerçi kaldırım daha az tozlu değil ama ne bileyim bu adamlar toprağa oturmuyor. Hele Ramazan ayında şehirdeki canlılık doruğa çıkıyor. Sabah saat 3’de yolda yürünmeyecek kadar kalabalık sokaklar, caddeler görebiliyorsunuz Ramazan’da. Çünkü bu adamlar oruç tutarken çalışmıyorlar. İftara doğru caddelerde trafik kilitleniyor. İftar sonrası gene bir sakinlik oluyor. Derken yatsı namazı sonrası sahura kadar herkes kendini dışarıya atıyor. Bu eğlence hayatı için de aynı, iş hayatı için de. Gündüz çalışmayan insanlar yatsıdan sahura kadar bayağı bayağı çalışıyor. Sabah 3’de bizimle toplantı yapmak isteyen, kabul etmeyince de ısrar eden densizler olmadı değil. O saatte dışarı çıkıp kalabalığı görünce gerçekten şaşırıyorsunuz.

(*) Sabiler

İslami Bebek

Hadi size bonus olarak 4. başlıkta çocuklardan bahsedeyim. Çocukların durumu büyüklerden çok da farklı değil. Kız çocukları bir yaştan sonra kapatılıyor. Bu yaşın ne olduğunu bilmiyorum. Etrafta 6-7 yaşından daha büyük açık çocuk görmedim. Ama abartıp 3 yaşında kapatılmış çocuklar da dikkatimi çekti. Suudiler birini veya bir şeyi kapatmak için kanlı canlı insan olma şartı aramadıkları için olsa gerek tüm oyuncaklar da tesettüre girmiş durumda. Barbi bebeklerin islami sürümleri vitrinleri dolduruyor. Tahminim odur ki reklamlarda kız veya oğlan fark etmeden çocuk kullanmak yasak. Mağazalardaki reklam afişlerinde eğer çocuk kullanılmışsa kafaları ya boyun hizasından kesilmiş ya da tamamen siyah bir daire ile kapatılmış durumda oluyor.

Yemekler

Yemek başlığında ilk anlatılması gereken yemeğin kendisi değil, yemeğe ulaşma süreci olmalı. Arabistan’da her ezan okunduğunda tüm dükkanlar kapanmak zorunda. Tabi bunlara restoranlar da dahil. Yani ezan okunduğu anda tüm kapılar kilitleniyor, panjurlar kapanıyor, içerideki ışıklar kısılıyor ve hangi namaz vakti olduğundan bağımsız olarak 45 dakika öyle kalıyor. Bu süre zarfında içeri girmek veya dışarı çıkmak yasak. Ama içeride kalırsanız yemek yemeye devam edebiliyorsunuz. Defalarca akşam yemeği için restorana giderken okunan ezana yakalanıp 40 dakika kaldırımda beklediğinizde bu işe bir çözüm bulmanız gerektiğini hemen anlıyorsunuz. Çözümün ilk adımı en kısa sürede ezan vakitlerini ezberlemeniz ve ayaklı imsakiyeye dönüşmeniz. Hemen ardından restorana kaç dakikada gidilir tecrübe etmeniz ve öğrenmeniz gerekli. Birazda trafiği tahmin edebilir hale geldinizmi ezana 5 dakika kala kendinizi içeri atıyorsunuz. Rahat rahat yemeğinizi yiyorsunuz, hatta çıktığınızda başka bir mekanda kahve bile içebiliyorsunuz çünkü siz yemek yerken tüm dükkanlar açılmış oluyor. Ne büyük mutluluk anlatamam. Tüm bu bilgilere sahip şekilde planlamayı yapmış olmanıza rağmen bazen işler beklenildiği gibi gitmeyebiliyor. Allahu Ekberi duyunca caddenin karşısındaki restorana girebilmek için kendimi caddeden geçen arabaların arasına atmışlığım vardır. Hem de sadece bir kere değil. Bu sahnelerin bir keresinde ben caddeyi geçerken arkamda kalan arkadaşımın “Ben geçemedim, sen kaç kendini kurtar beni düşünme” diye bağırdığını anımsıyorum. Özellikle akşam saatlerinde ikindi, akşam ve yatsı namazları arasındaki süre pek uzun değil. Nasılsa akşamı kaçırdım, biraz dolaşıp sonra geleyim diye çok uzaklaşmayın, paşa paşa 45 dakika kapının eşiğinde oturun. Zaten sizin gibi 3-5 yabancı birazdan size eşlik ediyor olacak ve canınız o kadar da sıkılmayacak. Orada ayaküstü hemen Arabistan hakkında dedikodu başlıyor. Eğer 45 dakika uzun biraz gezeyim sonra gelirim derseniz kaşla göz arasında yatsı da okunuyor ve yine kendinizi aç bil aç kapının önünde bekler buluyorsunuz. İş amaçlı bir turist olarak gidenler için yemek seçenekleri hem çok fazla, hem çok az. Amerika’daki her restoran zinciri Arabistan’da mevcut. Ülke bir çok açıdan Amerika’nın kopyası, tabi kötü bir kopya. Bu restoranların hemen hepsine gittim ve maalesef tüm seçenekler kızartma temelli ve o kadar yağlı ki, bir ziyarette aynı restorana ikinci kez gidemiyorsunuz. Aradan 4-5 ay geçince unutup tekrar hepsini bir kere daha ziyaret ediyorsunuz ve yine bir daha buraya gelmem diyorsunuz. Hafif olsun diye salata alıyorsunuz ama onun üstüne koydukları her şey yine kızarmış ve yağları damlıyor. Restoranlar Amerikan olunca sistemde anavatanına uymuş. Tüm içecekler ücretsiz tekrar dolduruluyor. Garsonların tavırları, sipariş aldıktan sonra mutlaka tekrar etmeleri, dekorasyonlar, menü tasarımları fazlaca Amerikanvari. Cidde’de 45 tane Pizza Hut 30 tane Baskins Robbins varmış. Gerçekten 30 metre arayla 3 tane Baskins Robins görebiliyorsunuz. Başka dikkatimi çeken bir ayrıntı da garsonların hepsinin Filipinli olması. Bunun mutlaka bir sebebi olmalı ama ben öğrenemedim. Birkaç ziyaret ve tüm restoran seçeneklerini denedikten sonra yerel yemekleri denemek istiyorsunuz. Ben Cidde’de doğmuş büyümüş birine nereye gidip yerel yemekler yiyebiliriz diye sordum. Adamcağız 5 dakika düşündü ve öyle bir yer yok dedi. Arap yemeklerini kadınlar yapıyor ve kadınlar çalışamadığı için dışarıda Arap yemekleri yapan bir yer olamıyor. Arap yemeğini ancak evlerde bulabiliyormuşsunuz. Son ziyaretimde yurt dışında ilk kez yaptığım bir şeyi yapıp bir Türk lokantasına gittim. Menüdeki yemeklerin adları biraz garip. Ya garsona soracaksınız ya da biraz geniş düşünüp tanıdık yemek isimlerine benzeteceksiniz. Derken servis başladı. İnanmayacaksınız ama salatası bile tanıdıktı. Birden keyiflendim. Üstüne güzel bir mercimek çorbası geldi. Yoksa bu içimdeki garip his sıla hasretimi falan diye düşünmeye başladım. Ama ardından hayatımda yediğim en ama en kötü döneri getirdiler. Döner bildiğiniz haşlanmış ete benziyordu. Nasıl olurda bir et o hale gelir anlamak zor. Gene de kısa süreli Türkiye’de olma hissini deneyimlemek adına güzel oldu. Suudi Arabistan ve yemek denilince atlanmaması gereken bir konuda Al Baik olmalı. Kentucky Fried Chicken’ın Arap versiyonu olan bu zincir o kadar popüler ki, KFC’yi ezmiş durumda. Şöyle de bir şehir efsanesi var. Al Baik (Bay Tavuk demekmiş) bir aileye ait. Gizli bir baharatlı sos formülleri varmış. O kadar gizliymiş ki her gece tüm fabrikadaki insanları dışarı çıkartıp içeri giren sahipleri tanklara bu sosu kendileri dolduruyormuş. Daha sonra makineler şırıngalarla tavuğun etine bu sosu zerk ediyormuş ve öyle kızartılıyormuş. Sonuçta tavuk gerçekten lezzetli. Yanında değişik sarımsaklı bir sos veriyorlar ki pek yakışıyor. Al Baik mevcut olduğu şehirlerde diğer tüm fastfood zincirini ezince bir sürü firma franchiseını almak istemiş. Yurtdışına çıkarmak istemişler. Ama aile gizli formülü elinden gider korkusu ile franchise olayına sıcak bakmamış ve ülkenin tamamına yayılamamış. Arabistan’a her giden mutlaka bir kere Al Baik yemeli. Son olarak ta yemeklerin yenilme şekline değinelim. Restoranlarda yemek yeme adetleri bizden farklı değil. Kahvaltıları otelde, akşam yemeklerini restoranda yediğim için farklı bir şey göreceksem bu öğlen yemeklerinde olabilirdi. Çalıştığım farklı fabrikalardan İsveç kökenli olanda beyaz yakalılarla birlikte yediğim için masada çatal bıçak vardı. Ancak yine de ortam ve standartlar düşüktü. Bu yemekhane söz konusu firmanın küresel standartları dışında olmakla beraber orta halli bir esnaf lokantası görüntüsünde bir yerdi. Ama bir Arap fabrikasında çalışırken öğle yemekleri için beni yemekhaneye sokmadılar. Her gün bana özel dışarıdan yemek geldi ve ayrı bir odada yemem istendi. Sebebini fabrikada işimi bitirip depolarında çalışmaya başlayınca anladım. Depoda ne bana özel yemek getirecek bir yer, ne de yemek yiyecek ayrı bir oda vardı. Bir konteyner içinde 30 kadar Hintli ve Arap ile öğle yemeği yedik. Fotoğraf çekemedim ama sahneyi detaylı anlatmaya çalışayım. Usul şu; 4 arkadaş bir masaya oturuyor. Birisi ağzına düğüm atılmış pilav dolu bir naylon poşeti masanın ortasına bırakıyor. Sonra ağzını açıp poşeti yırtıyorlar. Bir anda tabağa veya daha doğrusu tepsiye dönüşen torbanın üzerinde küçük bir tepe gibi duran pilavı şöyle elleriyle bir karıştırıyorlar. Karışınca ortaya çıkıyor ki o pilavın içinde et veya tavuk parçaları da var. Sonra 4 kişi elleriyle o pilava dalıyor. Yemek bitince de kalanları sıyırıp en son poşeti toplayıp masadan kalkıyorlar. Ne tabak ne çatal bulaşığı var. Burada öğünlerde pilav zorunluluk. Arap mutfağında en bilinen yemek nedir diye sorduğunuzda aldığınız cevap pilav ve haşlanmış et oluyor. Onun dışında yemek kültürü çok köklü değil. Burada insanlar kahveden daha çok çay seviyorlar. Gittiğiniz her yerde size çay ikram ediliyor. Ancak çayı demlerken içine şeker katıyorlar. Bir de size ikram ederken yanına şeker koyuyorlar. Sakın ola çayı tatmadan şeker atmayın. Zira demlenirken koydukları şeker, çayı bizim çok şekerli dediğimiz çaydan bile şekerli hale getiriyor. İngilizlerin girdiği her yer gibi burada da sütlü çay adeti var. Bir bardak sıcak sütün içine sallama çayı atıp sütlü çayın da sallamasını yapmaya başlamışlar.

Arabalar, Trafik ve Benzin

Gördüğüm en tehlikeli trafiği Arabistan’da gördüm ben. Hindistan, Pakistan kaotikti, kuralsızdı, çılgındı. Ama bir tane bile trafik kazası görmediğim gibi, bir yeri vuruk ezik araba da gözüme çarpmamıştı. Ama Cidde’deki ilk günlerimi hatırlıyorum, yolda yürüyorum pat yanımda bir kaza. Döndüm baktım ve yoluma devam ettim. Küt bir kaza daha. Sonra bir tane daha… İlk gecemde 3 tane trafik kazası görmüştüm. Devamında da bom boş yolda giden bir aracın bile hiç sebepsiz oraya buraya çarptığına şahit oldum. Özellikle Suudiler, paranın çokluğundan olsa gerek arabaları çizilecek, vurulacak diye düşünmüyorlar. Gayet dikkatsiz, kuralsız ve umarsız bir şekilde araba kullanıyorlar. Bu alışkanlık herkese geçmiş ve inanılmaz yüksek oranda trafik kazalarına şahit oluyorsunuz. Olaylar hiç te öyle büyümüyor. Eğer maddi hasarlı bir kaza ise çarpan da çarpılan da umursamıyor. Hemen her arabada birkaç hasar var. Tamponlar kırık, önü yanı vuruk. Suudiler ya ciplere ya da Cadillac, Lexus, Limuzin gibi lüks sedanlara biniyorlar. Hindistan’dan veya diğer Arap ülkelerinden gelen çalışanlar ise ortalama 20 yaşında, kaportası çürümüş, artık markasını bile anlayamadığım araçları kullanıyorlar. Ama bu arabaları genelde şehrin belirli kenar mahallelerinde görebiliyorsunuz. Geri kalan yerlerde ise yine Türkiye’ye göre lüks araçlar yoğunlukta. Trafikte dikkatimi çeken bir iki farklılık var. Arapların birçoğu araba kullanırken bağdaş kurmuş gibi ayaklarını topluyorlar. Şoför koltuğunda oturan kişinin sol dizini adamın göğsünde görüyorsunuz. Bir keresinde şoförün iki dizini de gördüm. Gaza frene kim basıyordu, neresiyle basıyordu onu bilmiyorum. Bu zengin insanlar, çuval dolusu para vererek aldıkları arabaları ilk günkü gibi kullanmayı seviyorlar. Ama bu ilk günkü gibi kullanmayı arabaya iyi bakma gibi algılamayın. Araba gümrüğe nasıl girdiyse 2 yıl sonra da aynı şekilde kullanılıyor. Yani tüm koltukları hala naylon torbalar içinde, orta konsoldaki metal/ahşap kısımlar strech filmle kaplı, dahası ve ilginci camlardaki tüm çıkartmalar sapsarı olsa bile camda duruyor. Buna ön camda duran a4 boyundaki ithalat belgeleri dahil. 5 yaşındaki araba da bile bu camlardaki kağıtların, barkodların duruyor olmasını anlamak mümkün değil. Fiyat etiketini çıkarmayıp hava atma isteği desem öyle bir halleri yok, tembellik desem tamam adamlar tembel ama birine çıkarttırıverir, uğursuzluk mu sayıyorlar ya da bilmediğim başka bir şey mi var öğrenemedim. Kanun gereği kadınlar araba kullanamıyorlar. Hatta kadınların arabada önde oturması da yasakmış ve arka koltukta oturmaları gerekiyormuş. Ama ben Cidde’de ön koltukta oturan birçok kadın gördüm. En azından siyah peçeli insan silueti gördüm diyelim. İçinde bir kadın olduğu kabullenmesi tamamen bana ait. Bu kadın şoför olamaması durumu ile ilgili bir anım var. Geçen sene Arabistan’daki kadınlar araba kullanmama durumunu bir gün boyunca protesto edip araba kullanacak diye haber çıkmıştı. O sırada İsviçre’de çalışıyordum ve birlikte çalıştığım Ukraynalı adam İsviçre’den önce Cidde fabrikasında 3 yıl çalışmış. Öğle yemeğinde konu Arabistan’a ve o gün yapılması gereken protestoya geldi. Konstantin’in yorumu önce güldürdü sonra düşündürdü. Adam direkt olarak “Ben Suudi Arabistan’da kadınların araba kullanmıyor olmasını destekliyorum. Sadece erkekler kullanıyorken bile trafik yeterince tehlikeli” dedi. Sonra Arabistan’da çalışan ne kadar Avrupalı varsa hepsinin aynı şeyi söylediğine şahit oldum. Son olarak ta en acı konu olan benzin konusu var. Bu memlekette benzinin litresi 23 kuruştu. Ve bu son 4 yılda zamlanmış ve 3 katına çıkmış fiyatı. An itibari ile Türkiye’de litresinin 4.3 lira olduğunu kabul edersek bizden 15 kat daha ucuza benzin aldıklarını söyleyebiliriz. Benzin istasyonu işletmek pek karlı bir iş gibi görünmüyor burada. Tüm istasyonlar dökülüyor. Hayatımda gördüğüm en döküntü benzin pompalarını burada gördüm.

Vize

Dünya üzerinde aldığım en zor vize şüphesiz Suudi Arabistan vizesidir. 5 kere aldım ama her bir seferinde üçer kere garip sebeplerle reddedildi. Allah’ın hakkı 3’dür den gelen bir sayı olsa gerek, 3. denemeden sonra kesin olarak tek girişli bir vize bahşediliyor. Vize süreci genelde şöyle işliyor. Sizi davet eden firma Suudi Dışişleri Bakanlığından onaylı bir davetiye gönderiyor. Siz de Türkiye’deki Büyükelçiliğe başvuruyorsunuz. 1. başvuruya gelen cevap: Bu davetiyede ziyaret nedeni olarak “İş Ziyareti” yazıyor. Burada “Ticari Aktiviteler” yazmalı. Bakanlıktan tekrar davetiye çıkartılıyor. Tekrar başvuru yapılıyor. 2. başvuruya gelen cevap: Bu davetiyede ziyaret nedeni olarak “Ticari Aktiviteler” yazıyor. Burada “İş Toplantısı” yazmalı. Bakanlıktan tekrar davetiye çıkartılıyor. Tekrar başvuru yapılıyor. 3. başvuruya gelen cevap: Bu davetiyede ziyaret nedeni olarak “İş Toplantısı” yazıyor. Burada “İş Ziyareti” yazmalı. İlk aldığınız ama kabul edilmeyen davetiyeyi veriyorsunuz ve bu sefer size vize veriliyor. Bu süreç bire bir aynı şekilde ilk 4 ziyaretimde de tekrarlandı. Ama son ziyaretimde olay daha da ilginç hal aldı. İstedikleri ziyaret nedeni Suudi Dışişleri Bakanlığının Web sayfasındaki nedenler listesinde olmayan bir nedendi ve başvuru sırasında tıklanamıyordu. Bunu büyükelçiliğe anlatmak 2 hafta kadar sürdü. Umarım bu yazımı Suudi Konsolosluğundan biri okuyup beni kara listeye almaz da ileride vize almak için yeni taklalar atmak zorunda kalmam. (*) 6. ziyaret sonrası gelen güncelleme (25.10.2012): Kesin okumuşlar çünkü son seferde tam 7 kere red edildi başvurum. Red sebeplerinden bir tanesi “Seni davet eden firmanın iki ortağı var, tek ortaklı olsun” idi. Tamam dedim. Söylerim biri işi bırakır. 7. denemede vizeyi aldım, ama yetmedi. Suudi Konsolosluğundan gidiş tarihim için onay aldım, THY’den onay aldım, İzmir’den İstanbul-Cidde uçuşu için check in yaptırdım. Herşey normal. İstanbul’da uçağa binerken kapıda Suudi devletinden haber geldi, binişinize onay vermediler dediler, uçağa almadılar. 24 saat sonra Riyad’a girmemize izin verdiler. Oradan iç hatlarla gittim Cidde’ye.  Yani konu Suudi Arabistan olunca hiçbir şey garanti değil.

Mekke, Kabe ve Müslümanlık

İlk ziyaretimde Suudi Arabistan’a gitmişken belki bir daha göremem diye Kabe’yi de ziyaret etmek istedim. Nereden bilirdim ileride Kabe’ye bile IT projesi yapacağımızı ve her gidişimde zaten göreceğimi. Kendi Kabe ziyaretimi Arabistan’a Umre veya Hac için gelenlerin ziyareti ile karşılaştıramıyorum. İş nedenli ve kafanızda bir sürü ticari düşünce ile yapılan seyahat sırasındaki 4 saatlik Kabe ziyareti ile aylar önce başlayan hazırlıklarla, sadece Kabe’yi görme hayali ile yapılan bir ziyaretin kişi üzerindeki etkileri çok farklı olacaktır. Ama yine de güzel bir deneyimdi. İlk ziyaretim bana göre en güzel ziyaretimdi. Kurmaya gittiğim proje bitmişti ve son gecemde mesai saatinden sonra yerel bir amca bizi Mekke’ye götürdü. Gerek ilk olmasından, gerek havadan, gerek tam tavaf sırasında akşam ezanının okunması ve akabinde güneşin batıp ışıkların yanmasından bana diğer ziyaretlerime göre daha bir hoş gelmişti. Gelelim bu başlık altında gözüme takılanlara. Bir kere sizinle ilk tanışan herkes en çok 2 saat sonra Müslüman olup olmadığınızı soruyor. Bilmeyenlere notum olsun, bu sorunun cevabı “Yes” değil “Elhamdulillah” olmalı. Yes dediğinizde pek inanmıyorlar veya sallamıyorlar diyeyim. Akabinde Kabe’ye gittin mi, gidecek misin soruları geliyor. Cevabınız “İnşallah” olmalı. Burada cümle içinde “İnşallah”, “Maşallah” gibi kelimeleri kullandınız mı sizi iki kat seviyorlar. Hatırlıyorum da Kabe’nin başkanına (evet Kabe’nin bir başkanı var ve bazı zıpır arkadaşlarımın sandıkları gibi değil, Kabe’nin başkanı bir insan) yapacak olduğum çok önemli bir sunum vardı ve Kabe’ye kurulacak bir RFID sistemini kabul ettirmeye çalışıyordum. Toplantı öncesi kendime sunum sırasında en az 5 kere İnşallah 2 kere Maşallah deme kotası koymuştum. Ben her İnşallah dediğimde adamların gözleri parlıyordu Allah sizi inandırsın. İnşallahlar işe yaramış olacak ki projeyi de kabul ettirdim. Kabe’ye ilk gideceğimiz sefer bizi götürmeyi teklif eden insanlar bir süre sonra kendi içlerinde tartışmaya başladılar. Fazlaca tutucu olan yaşlıca bir amca bizim Kabe’ye gidemeyeceğimizi söyleyince olaylar iyice karıştı. Sebep olarak “Siz buraya Kabe ziyareti niyetiyle değil iş niyeti ile geldiniz, gidemezsiniz” dedi. Bizim gitmemizi isteyenler konunun etrafından dolaşıp bize “Buraya gelmeden içinizde hiç Kabe’ye gitme niyeti var mıydı? Fırsat olsa da görsem dediniz mi hiç?” gibi sorularla çıkış aradılar. Sorularının cevapları olumlu olmasına rağmen bu yaşlı adam “Katiyen olmaz” dediğinde kimse de ses çıkaramıyordu. Konu tam kilitlenmişken yaşlı ve inatçı amcanın hakkından gelen cümle şu oldu.” Sen böyle diyerek bu müminlerin sevap almasına engel oluyorsun, bu da günahtır” dedi birisi. O inatçı amca bu laftan öyle bir korktu ki bizi kendi arabası ile Mekke’ye götürdü ve getirdi. Mekke sınırında bir rahle üzerinde devasa bir Kuranı Kerim var ve altından geçiyorsunuz. Mekke şehir olarak Cidde’ye göre oldukça kötü durumda ve çirkin bir şehir. İlk ziyaretimde durum daha da vahimdi. Son 1.5 yıldır büyük bir proje ile Kabe’nin etrafındaki tüm evleri yıkıyorlar ve Mescidi Haram’ı 3 katına çıkartıyorlar. Zaten buraya giden insanların Mekke şehrini görme gibi amaçları yok. Herkesin hedefi belli. Kabe çevresinde gözle görülür bir iyilik alanı var gibi geldi bana ilk ziyaretimde. Ülkenin geri kalanında kaba olan Araplar bile orada birbirine gülümsüyor, yardım ediyor. Misal bizi getiren yaşlı ve inatçı amca arabasını park etmeye gitti, biz de Mescidi Haram’ın önünde bekliyoruz. Caddenin karşısında yaşlı, göbekli ve büyük ihtimal kulakları az duyan bir amca duruyor. Arkasında bir araba, park edecek ama amcaya sesini bir türlü duyuramıyor. Adama uzaktan el işareti yapıp arkasındaki arabayı gösterdim. Adam arkasını döndü arabayı gördü ve elinden geldiğince hızlı şekilde önünden çekildi, sonra bana dönüp gülümsedi ve el salladı. Neyse biz yaşlı ve inatçı ama günahtan korkan amcamızı bekliyoruz, bir baktım o şişman adam caddeyi geçmiş yanıma gelmiş, önce yanağımı okşadı, sonra “şükran” diyerek bana sarıldı. Tüm Arabistan’da gördüğüm en insani sahneydi. Kabe çevresinde dikkatimi çeken bir şey de uyuyan insanlardı. Tavaf alanında değil ama cami kısmında ben diyeyim yüzler siz deyin binlerce insan yerlere yatmış uyuyor. Ama öyle uzanma değil bayağı bayağı horlaya horlaya uyuyorlar. Bu görüntü bana biraz garip geldi. Akabinde ezan okununca hepsi bir anda ayağa kalkıp namaz kılıyorlar. Abdest kuralları burada bizden farklı sanırım. Kabe çevresinde tavaf edenler arasında anormal sayıda Türk var. Abartıyorum sanmayın ama bana göre %60’ından fazlası Türk’tü. Bu sadece benim gözlemim değil, yerel insanlarda aynı şeyi söylüyor. “Kabe’yi gören biri dünyadaki en kalabalık Müslüman topluluğunun Türkiye’de olduğunu sanır ama Türkiye’ye gidince herkes içki içiyor” diyerek bu adamların bir türlü çözemediği bu sorunsala da değinip benim gözlemimi doğruladılar. Tavaf süresince önünüzdeki, arkanızdaki, yanınızdaki kişiler Türkçe konuşuyor. Etrafınızda sürekli şöyle cümleler duyuyorsunuz; “Mehmet Abi buradan gel”, “Zeliha uzaklaşma”, “Muammer yavaş git, yakalayamıyorum”. İçlerinde kitap okuyarak dönenler de var, “Ay ne güzel bir yer, sana şükürler olsun ya Rabbim” diyen de. Mescidi Haram’dan çıkınca tam karşınızda sizi Mc Donald’s, hemen yanında da Kentucky Fried Chicken karşılıyor. Yanında da devasa gökdelenler ve yabancı otel zincirleri yer alıyor. Kabe’nin 20 metre ilerisine Mc Donald’s açılmasına izin verilmiş olması bence garip. Ramazan’da oruç diğer tüm ibadetler gibi zorunlu olarak uygulanıyor. Hiçbir yerde yiyecek veya içecek satılmıyor. Arap müşterileriniz size yabancısınız diye bile yemek vermiyorlar. Ama İsveç kökenli müşterim bizlere ve fabrikada çalışan yabancılara gizli bir odada yemek ikram etti. Yabancı iseniz gündüz saatlerinde oda servisi ile yemek siparişinizi kabul eden bazı oteller de var. Ama bunu kabul etmeyen oteller de varmış. Bir akşam tam iftar saati Dammam havaalanında uçağa binmeyi bekliyorum. İftara bir dakika kadar kaldı. Etrafımdaki insanlar yanlarında getirdikleri yemeklerini çıkardılar. Yemekten bir parça aldılar. Ağızlarını açtılar ve yemeği, hurmayı ağızlarının 3 santimetre önüne kadar getirdiler ve öylece ağızları açık vaziyette beklemeye başladılar. İlk defa böyle bir şey gördüm. Derken müezzin Allahu Ekberin “A”’sını söyler söylemez ilk lokmalarını ağızlarına attılar. Bu ne hız, bu ne acele anlamadım. Arabistan dönüşleri ayrı bir eğlence oluyor. Uçaklarda yine Umre grupları oluyor. Ama giderken birbirine yabancı olan o insanlar bir haftada iyice kaynaşmış oluyorlar ve nedense öyle bir neşeli oluyorlar ki anlatamam. Havaalanında ve uçakta bu grupları izlemek, pikniğe giden anaokulu sınıfındaki çocukları izlemekten farklı değil. O kadar neşeliler ki, yaptıkları anaokulu seviyesindeki esprilerine bile kızamıyorsunuz. (*) 6. ziyaret sonrası gelen güncelleme (25.10.2012): 6. ziyaretim özel olarak Mekke’ye idi. 7 gün Mescid-i Haram’da yani Kabe’de çalışıp yazılım ve donanımdan oluşan bir konum takip etme sistemi kurup insanları takip edecektik. 6 gün sürekli Kabe’de bulununca bir sürü farklı gözlemim oldu. İlk olarak Mekke’de otellerde bilmediğim bir adet varmış. Bunu öğrenmem biraz maceralı oldu. Kabe’nin hemen yanındaki bir otelde, odamdayım. Otele yerleşmişim, odamdaki ilk 15 dakikam. Odada tv kapalı, ayakta birşeylerle uğraşıyorum. Birden arkamdan fısır fısır bir ses geldi. Ama öyle tıkırtı değil, resmen biri fısıldadı, insan sesi yani hem de tam ensemde. Birden noluyor diye arkamı döndüm. Hiçbir şey yok arkamda, sadece duvar. Bismillahirahamanırahimmmm dedim. Ama bir kıllandım. Önüme döndüm, 3-4 saniye geçti. Arkamdan gür bir ses Allahu Ekber Allahu Ekber dediğinde tekrar zıpladım. Meğer Mekke’de otellerin hepsi Kabe’den canlı yayın yapıyormuş. Mescid-i Haram’da okunan her ezan ve namaz sırasındaki imamın okuduğu tüm dualar odalarda canlı olarak yayınlanıyor. Bu ses sistemini kapatmayı ancak ertesi günü keşfedebildim. Sabah saat 5 de yatak başından Allahu Ekber sesiyle uyanmak biraz ilginç oluyor. O fısırtı, dikkatli dinlerseniz  her ezandan önce oluyor. Sanırım müezzin yanındaki birine “Tamam giriyorum” gibi bir şey fısıldıyor.   Kabeye çalışma amacı ile gidince artık tüm uhrevi hislerinizi kaybediyorsunuz. Kaldı ki gece gündüz bir projeyi yetiştirmeye çalışırken önceliğiniz de işinizi bitirmek oluyor. En büyük problemimiz de güvenlik görevlileri. Bir kere içeri laptop sokmak tam bir ölüm. Elimizde başkanlığın onayladığı izin belgelerimiz var. Tek tek isimler, kaç laptop sokulacağı detaylı şekilde yazıyor ama kapılardaki güvenlik kolay ikna olmuyor. Bir şekilde içeri giriyorsunuz ama durmadan vardiya değişiyor, her iki saatte bir güvenliğin biri gelip “Şşşş, laptop yasak, çıkın dışarı, çıkın! çıkın!” diye sizi atmaya çalışıyor. Güç bela ikna ediyorsunuz. Bazen ikna edemeyip dışarı çıkıyorsunuz. Yani ibadet alanlarında görünür şekilde laptop açmak ciddi sorun.  Bunun dışında çok zeki olan Kabe’nin başkanlığı bizim sistemi kurmaya kadınların bölümünden başlamayı uygun görmüşler.  Biz çalışırken öyle bir an geldi ki ezan okundu. Herkes namaza başladı. Biz iki erkek mühendis kadınların arasında elimizde laptoplar sap gibi kaldık. Eşyaları bırakamıyoruz. Namaz kılamıyoruz. Yanımdaki arkadaşım zaten çok gergin, her geçen dakika giderek de geriliyor. Şimdi başımıza bir iş gelecek. Şimdi güvenlik bizi götürecek. Sürekli söyleniyor. Bir şey olmaz dedikçe sorunları saymayı başladı. “Şu an 3 sebeple kural dışıyız. Bir, kadın bölümünde erkeğiz. İki, elimizde laptop var. Üç, namaz kılmıyoruz.”  Sakinleştirmek için çözüm üretiyorum. “Korkma, güvenlik gelip kadınların  bölgesinde ne yapıyorsunuz derse, biz Gay’iz deriz. Neden namaz kılmıyorsunuz derse, biz Hristiyan/Musevi/Ateist’iz deriz. Laptop’ınız var derse, bunlar bizim değil, çalıntı deriz.” gibi çözümler ürettim. Amaç beklenmedik bir cevap verip güvenlik görevlisini ambale etmek. Biz Gay’iz ondan kadınların arasındayız cevap bence yeterdi ama Gay’in arapçasını bulamadık.  

Çalışanlar

Bu başlığı sadece son ziyaretimdeki gözlemlerime dayanarak yazıyorum. Önceki ziyaretlerimde genelde Avrupalılarla veya Arap olmayan mühendislerle çalışmıştım. Son sefer sahada fiziksel kurulum yapılması gerekiyordu ve bu iş için bir avuç Hintli ve Suudi olmayan Arap verdiler emrimize. Bu adamlarla çalıştıktan sonra kimseyi öldürmeden Türkiye’ye dönmüş olmam, tamamen kutsal toprakların insana sabır veren ilahi etkisinden olmalı. Tüm yazılarımda farklı milletler hakkındaki yorumlarımı genelleştirmemeye, direkt kötü huylarını vurgulamamaya çalıştım. Ama buraya kadarmış. Bu adamlar söyleyeceğim her sıfatı hak ettiler. Ben burada çalışan Hintliler ve Suudi olmayan Araplar kadar tembel, üçkağıtçı, yalancı, kaytaran, iş yapmayan millet görmedim. Türkiye’de standart 2 adamla 3 günde yapabileceğim kurulumu 6 kişi ile 14 günde yapamadım. Bir kere adamlar ninja gibi. Arkanızı 3 saniye döndüğünüzde kelimenin gerçek anlamı ile yok alabilme yeteneklerini hayranlıkla izledim. Sabah buluşuyoruz, tek tek adamlara bir ilkokul çocuğuna anlatır gibi o gün ne yapacaklarını anlatıyorum (ki daha sonra bir günlük iş vermeyi bıraktım, saatlik işler vermeye başladım). Sonra birlikte işin yapılacağı yere doğru yürüyoruz ki bir de orada göstererek anlatayım. Yürüdüğümüz alan çölün ortasında bir deponun bahçesi. Bomboş ve dümdüz bir alan düşünün, yer beton, hiç ağaç yok, en yakın bina/kulübe 300 metre uzakta. Ben önde, 3 kişi arkamda yürüyoruz. 30 saniye geçiyor arkamı bir dönüyorum, kimse yok. Tek başıma sap gibi boşluğun ortasındayım. Bu adamlar nereye gitti, nasıl saklandılar şaşkınlıkla izliyorum. En yakın saklanacakları yer o kadar uzakta ki, oraya uçmuş olmalılar. Yer beton olmasa toprağı kazıp yengeç gibi saklandıklarını düşününecem, o derece garip bir durum yani. 3-4 kere bu şekilde adamları kaybedince sürekli arkama bakarak yürümeye başladım. Saat 16:00 da mesai bitiyor burada. Saat 15:59:59’u bir saniye geçtiği anda bu vatandaşlar çalışmayı bırakıyorlar. O kadar kesin şekilde bırakıyorlar ki şöyle bir durum düşünün; adam elinde tornavida, bir vidayı sıkıyor. 3 kere daha döndürdüğünde bitecek. Saat 16 olduğu anda elindeki tornavidayı yere bırakıp yürüyor. 3 tur daha sıkayım bile demiyor. Noldu diyorsun, saatini gösteriyor. Bir kere bu adamlar yalnız çalışmayı reddediyor. İş iki kişilik olmasa bile takımı bozmayız, ayrılamayız diye ısrar ediyorlar. Size yaşadığım bir olayı anlatayım da 14 günün nasıl geçtiğini özetlesin. Bir boruda 2 tane delik açılacak. Benim adamlar bu iş tek kişi ile olmaz dediler, tamam dedim iki kişi olsun. Bir delik bir insan, iki delik iki insan. Borunun yanına gittik. Nereyi deleceklerini gösterdim. Kalemle çizdim. Kaç dakika sürer diye sordum. 20 dakika dediler. Kolumdaki saati gösterdim, 30 dakika sonra buradayım dedim ve ayrıldım. 30 dakika sonra gittim. Boru orada, delikler yok, bizim kankiler yok. 45 dakika boyunca aradım bu adamları. Gölge bir yerde buldum. Noldu diye sordum, “Bizim matkabımız yok ki” dediler. Ya sabırrrr. Matkabı bulduk. Gitti bir yarım saat daha. 30 dakika sonra buradayım dedim ve gittim. Sonuçta bu adamlardan çok ta farklı olmayan birkaç ekip daha var. Sürekli bu adamların peşinden çoban gibi koşturuyorum. 40 dakika sonra gittim. Boru orada, matkap orada, delikler yok, bizim kankiler yok. Kısa bir arama süreci sonrası benim Hintlileri yine buldum. Ne oldu delikler dedim. “Biz matkap kullanmayı bilmiyoruz ki” dediler. İşte bu nokta kayışın koptuğu an oluyor. Sonra Kamil sinirli oluyor.

Gözüme Takılanlar

Kral

İlk gözüme takılan Kral oldu. Kral veya çevresindeki halkla ilişkiler uzmanı ne düşünüyor bilmiyorum ama şehrin her yerine, her billboarda, her boş binaya, yol kenarındaki tüm elektrik direklerine kendi resmini astırmış (ya da dönem dönem astırıyor ve ben bu dönemlerin birkaçına denk geldim). Poz da hep aynı, sağ elini kaldırmış kral fotoğrafı. O kadar çok fotoğraf var ki bir süre sonra “Ne bu ya?” diyor insan. Kral hakkında ilginç bilgiler de öğrendim. Suudi Arabistan’ın toplamda 6 tane kralı olmuş. İlk kral Abdul Aziz. Zaten her yerde Abdul Aziz bir şeyi var. Abdul Aziz havaalanı, stadyumu, hastanesi, vs. Abdul Aziz’den sonra çocukları krallığa devam etmişler ve toplam 5 kere daha kral değişmiş. İnsan doğal olarak bu 5 kralın da birbirinin oğlu olduğunu düşünüyor. Ancak ilginç olan bu 5 kral da kardeş ve Abdul Aziz’in oğulları. Sordum sırada başka kardeş kalmamış. Şimdiki Kral olan Abdullah’tan sonra 3. kuşağa geçecekmiş taç. Gerçi bunlar taç da takmıyor. Kral fotoğrafları sadece şehirde değil her türlü işletmede de mevcut. Çünkü kaldığım her otelde kapıdan girince karşımda kralı görüyorum. Yemek yemek için gittiğim restoranda kral köşeden mutlaka bana bakıyor. Bizdeki Atatürk portreleri gibi herhalde diye düşündüm. Tek farkı güncel olması. Çünkü bazı yerlerde dükkan sahibinin kralla yan yana fotoğrafları da var. Pozlar kebapçı duvarlarını süsleyen ünlülerle çekilmiş fotoğraflardan farklı değil.

Bu arada sevgiden mi korkudan mı bilmem, ülkede hiç kimseden kral hakkında tek kelime olumsuz yorum duymadım.

Fotoğraf

Bu ülkede fotoğraf çekmeme konusunda çok uyarıldım. Ve bu uyarılar gerçekten haklı ve yerindeymiş. Kurallar şunlar; asla insanların fotoğraflarını izinsiz çekmeyin, hele hele bir arap kadınının fotoğrafını çekmeyi düşünmeyin bile. Evliyse kocası size istediği cezayı verebilir. Bekarsa babası sizi oracıkta nikahlayabilir. Türkiye’ye yanınızda bir arap kadını ile dönmek pek hoş olmasa gerek. Hiçbir devlet binasının fotoğrafını çekmeyin. Böyle bir şey yaparsanız asker, polis veya özel güvenlik fotoğraf makinenize rahatlıkla el koyabilir. Son ziyaretimde yanımdaki arkadaşım cep telefonu ile bir binanın fotoğrafını çekme gafletinde bulundu ve köşeden çıkan asker bu bina devlete aittir diye cep telefonunu alıp fotoğrafları tek tek sildirdi. Bu arada tam telefonu da beğenmeye bağlamıştı ki biz hızla oradan uzaklaştık. Ben insan çekmemeye dikkat ederek etrafı çekebildim ama ne çektin derseniz, etrafta pek çekecek bir şey de yok. Kabe’ye girişte de fotoğraf makinesi kontrolü yapılıyor. Gerçi herkes kompakt makinelerini sokup içeride bol bol fotoğraf ve video çekiyor. Ben iki kere benim kocaman fotoğraf makinemi sokmayı denedim. İkisinde de yakalandım. Oradaki bir emanetçiye bırakıp girebildim ancak.

Aile

Yerel insanlarla sohbet sırasında konu aileye, çocuklara gelince Yemenli birine kaç çocuğun var deme hatasını yaptım. Beklediğim cevap 2-4-5 gibi bir sayı iken, adam o an hiç aklıma gelmeyen bir cevap verdi. İlk karımdan 3, ikinci karımdan 1, üçüncü karımdan 2 diye saymaya başladı. Böyle bir cevap size nerede olduğunuzu ilk elden hatırlatıyor. Ben boş bulunup bir iki saniye şaşkın bir yüz ifadesi ile adama bakmışım. Sonra hemen toparlayıp maşallah maşallah dedim de kurtardım.

Heykeller

İslam kültüründe herkesin bildiği gibi heykellerin pek yeri yok. En azından buralarda heykellerin tarih boyunca yasaklı olduğunu biliyordum. Ama sanırım son yıllarda modernleşme adına belirli şartlar dahilinde heykellere izin verilmiş. Bu şartlar ise heykellerin bir insana ait olamaması veya bir canlıyı veya canlının uzvunu tam olarak içermemesi. Cidde sahilinde 20 kadar büyük heykel var. Genelde soyut çalışmalar. Ancak sahilin sonunda ilginç bir heykel var. Önce tam bir “insan gözü” dikkatimi çekti. Kuralların dışında bir nesne kullanmışlar diye düşündüm. Bakınca şu “Herşeyi gören göz”’e benzettim. Derken altında bitmemiş bir piramit olsa tam olurdu diye düşünürken biraz geri gidince gördüm ki göz yarım bir koni üzerinde. Sembol olarak bana ilginç geldi.

Sidik Yarışı

Yok yok mecazi anlamda değil, bildiğiniz sidik yarışı. Şu dünyanın en yükseğe suyu fırlatan fıskiyesi hangisi merak ediyorum. Cidde’de Kral Fahd fıskiyesi var. 310 metre yüksekliğe su fışkırtma kapasitesi ile dünyanın en becerikli fıskiyesi diye sevinmişler. Sonra Kuveyt’te bir fıskiye açılmış ve bundan daha yükseğe su fırlatmış. Kuveytliler sevinçten havaya zıplamış. Suudiler hemen motorları değiştirip Kuveyti geçmişler. Sonra Dubai’de yeni bir fıskiye açılışı oldu dünyanın en süper fıskiyesi ünvanı ona geçti. Ama gel gör ki Kral Fahd fıskiyesinde hala en yükseğe su atan bu arkadaştır yazıyor. Dubai’de de aynısı yazıyor. Kuveyt’te de aynısı yazıyor. Bu Araplar böyle işte napalım artık diye düşünürken geçen sene Cenevre gölünün ortasında bir fıskiye gördüm. Altına yazmışlar; Dünyanın en yükseğe su atan fıskiyesidir. Hadi Araplar öyle dedik, İsviçrelilere ne oldu şimdi. Eminim biraz daha uğraşsam iki üç tane daha en güçlü fıskiye bulurum. Hepsi yanyana gelmediği sürece 4’ü de benim için aynı yüksekliğe su atıyorlar. Yarışmaya gerek yok.

Dükkanlar

Buradaki dükkanlarda ilginç bir adet var. Vitrinlerini içeriden değil dışarıdan aydınlatıyorlar. Dükkanın önüne buldukları en güçlü ampullerden 4-5 tane takıyorlar. Bu da bir caddeye uzaktan baktığınızda her dükkanın ve caddenin ışıl ışıl görünmesini sağlıyor.

Kat Numaraları

Suudi Arabistan zemin kat kavramının bulunmadığı bir ülke. Asansörlerde kat numaraları direkt 1 den başlıyor.

Hava

Arabistan herkesin beklediği gibi sıcak bir yer. Ben kışın da gittim, bahar aylarında da, Ağustos sıcağında da. Ülke her daim sıcak. Kışın bile tshirt yeterli. Ama Ağustos ayında Dammam’da gördüğüm en yüksek “hissedilen sıcaklığa” şahit oldum. Ölçülen 51 hissedilen 67 diye gösteriyordu cep telefonum. 67 nasıl bir şey derseniz şöyle anlatabilirim. Dışarı çıkınca kendinizi fırına girmiş gibi hissediyorsunuz ama zaten buna hazırlıklı olduğunuz için çok çarpmıyor. Ancak 15 saniye sonra sürekli gözlerinizi kırpmak zorunda kalıyorsunuz. Sebebi gözlerinizin sıcak havadan kuruması. Denilen odur ki bu havalarda kimse 15 dakikadan daha uzun süre dışarıda kalamıyor, kalırsa bayılıyor. Etrafta develer dışında başka bir hayvanda görmedim, ne kedi ne köpek ne kuş. Geceleri çölde hava çok soğur yanına hırka al diyorlardı ama ben serin bir gece görmedim. Denk gelmedi diye tahmin ediyorum.

Tütün

Sigara yerine tütün dememin bir sebebi var, tüm orta doğu ülkelerinde olduğu gibi bu ülkede de nargile kullanımı çok yaygın. Geceleri sokak aralarında ki salaş kahvehaneler tüm masalarını sokağa çıkarıyorlar. Hatta bir çok kahvehane sadece çay ocağı kadar bir yerden oluşuyor. Sokaktaki bu masalarda oturan araplar nargile ve çay içiyorlar. Bazıları tavla oynuyor, bir çoğu da elindeki akıllı telefonlarda veya tablet bilgisayarlarda birşeylerle uğraşıyor. Bir kısım da sudoku çözüyor. Türkiye’deki sigara yasağına o kadar alışmışız ki aksi bir durum bize çok garip geliyor. Suudi Arabistan’da da her yerde sigara içmek serbest. Otelde, restoranda, kafede yanınızda sigara içen birini görünce şöyle ters ters bakıyorsunuz, ta ki asansörde sigara içeni görünceye kadar. Asansörde de sigara içilirmi be kardeşim söndür şunu diyecek oluyorsunuz ama bir bakıyorsunuz asansöre kültablası koymuşlar. Adamlar haklı, siz haksızsınız.

(*) Baz İstasyonları

İnsan sağlığı bir öncelik olmadığından ve halkın olaylara, gelişmelere tepki vermemesi yüzünden olsa gerek şehir içinde, özellikle Mekke’de GSM baz istasyonları kaldırım kenarlarına dizilmiş durumda. Bizim şehirlerimizde nadiren görebildiğimiz için herhalde, buradaki anten sayısı bana abartılı geldi. Her 100 metrede bir direklere, parmaklıklara takılmış anten grubu önünden geçiyorsunuz.

Ülkenin Şarkısı

-Bu başlık her şehir için olacak. Çünkü her şehir için bir şarkı seçiyorum ve orada gezerken defalarca üst üste dinliyorum. Bu şekilde o şarkı ile şehir benim için eşleşiyor. Seçtiğim şarkıyı da başka zaman pek dinlememeye çalışıyorum ki etkisi bitmesin. Ama ne zaman dinlesem eşleştiği şehri hatırlarım.- Arabistan’da neredeyse hiç müzik dinlememişim. Son ziyaretimde nereden esti bilmiyorum bir sabah şu şarkı dilime dolanmış olarak uyandım ve kalkınca işe gidene kadar dinledim. Sonraki günlerde de devam edince otomatik olarak Suudi Arabistan şarkısı bu oldu. Sia – Soon we’ll be found http://www.youtube.com/watch?v=t1x8DMfbYN4&feature=BFa&list=FLi9yq8hLQkvxx3qim53-C4Q&lf=mh_lolz

Gideceklere Tavsiyeler

• İlk kez gidiyorsanız beklentinizi çok yüksek tutmayın ki daha rahat adapte olun, eziyet çekmeyin.
• Aman trafikte dikkatli olun. Araba kullanmayı çok düşünmeyin. Kaldırımda yürürken bile dikkatli olun, bir araba her an kaldırıma çıkabilir.
• Kimse ile din konusunda tartışmayın, karşınızdaki ile aynı yönde bile olsa şahsi görüşlerinizi açmayın. Dinleyin ve susun.
• Asla ama asla şeriat, laiklik ve benzeri konularda karşınızdakini ikna etmeye çalışmayın. Buradaki birisi için şeriat yönetimi hava gibi su gibi doğal bir şey. Laiklik ise çok farklı algılanıyor. Ne kadar uğraşsanız da anlatamazsınız. Boşuna enerjinizi kaybetmeyin.
• Çalışırken namaz vakitlerinde herkes işi bırakıp namaza gidiyor. Zaten ofislerde, fabrikada yüksek sesle ezan yayını yapılıyor. Büyük ihtimalle sizi de çağıracaklar. Türkiye’de 5 vakit namaz kılan biri olmasanız bile sizi çağırdıklarında hayır ben kılmıyorum falan demeyin. Tamam siz gidin şu an meşgulüm gibi yuvarlak cümlelerle sıyrılabilirsiniz. Namaz kılmıyorum derseniz arkasından bir sürü soru gelecektir.
• Fotoğraf çekerken gerçekten dikkatli olun. Kimsenin yüzünü çekmemeye çalışın. Devlete ait binaları kesin çekmeyin. Hangi bina devlete ait anlamak biraz zor olabilir. Dikkat edin.
• Cidde’den Mekke’ye gitmek isterseniz bir taksiye atlayın Bab Mekke diyin. Sizi Cidde’deki Mekke dolmuşlarının kalktığı yere götürecek. Sürekli Mekke’ye arabalar gidiyor. Bir otomobile 5-6 kişi kucak kucağa gidiyorsunuz. Ücretide 1-2 TL bile değil.
• Kabe’yi ziyaret edecekseniz yanınızda cebinize sığmayan fotoğraf makinesi veya kamera götürmeyin.
• Kabe’de ayakkabılarınızı koyabileceğiniz dolaplar var. Üzerilerinde numaralarda var. Ayakkabınızı bir tanesine koyuyorsunuz. Normal bir insan bu numaraların sıralı olduğunu düşünüp sadece kendi dolabının numarasını aklında tutuyor. Oysa bu Suudiler gıcıklık olsun diye dolapları karışık yerleştirmişler. 048, 715, 211, 496, 371 nolu dolaplar yan yana dizilmiş olabilir. Siz siz olun numaraya güvenmeyin eşsiz bir nesneyi kendinize kerteriz alın onu ezberleyin.
• Taksiciler çok üçkağıtçı olabiliyor. Sadece bir kaç kere çalışan taksimetre gördüm. Binerken önce şoförün gideceğiniz yeri bildiğine emin olun. Size hemen biliyorum diyorlar sonra yeri bulamadım çok dolaştım bana daha fazla para ver diyorlar. Binerken fiyatta da mutlaka anlaşın yoksa normalin 50 katı parayı rahatlıkla isteyebilir, vermezseniz olay büyüyebilir.

(*) 6. ziyaretim (Ekim 2012) sonrası eklenmiştir.